![]()
وەك وشە ژنۆلۆژی مانای زانستی ژن یان ژنناسی دەبەخشێت.مانایەكی دیكەی وشەی ژن لە زمانی كوردیدا ئافرەتە. سەرچاوەكەشی بۆ وشەی ژیان دەگەڕێتەوە. مانای وشەی ژیانیش روون و ئاشكرایە. لە زمانەكانی ناوچە و زمانە هیندۆ ئەوروپیەكان مانای ژیان و زیندووێتی دەبەخشێت. هەروەها وشەی زەن- یش بە مانای ژن بەكاردەهێنرێت. وەك رەگەز یەكەمجار ژن دەركی بەخۆی كردووە. هەر ژنیشە كە سەرجەم پرەنسیپەكانی ژیانی داهێناوە. واتە ئەخلاقی ژیان و پرەنسیپە سیاسیەكان لە دەوری ژن هۆنراوەتەوە. لەسەر ئەو بنەمایەش پەرە بە كۆمەڵگابوون دراوە.هەر ژنە كە لەمیانەی بەها سیاسی و ئەخلاقیەكانەوە كۆمەڵگای سیاسی بونیادناوە. هەر بۆیەش كاتێك دەلێین ژیان، ژن بە ئەقڵماندا دێت، كە دەڵێین ژنیش یەكەمین شتی بە ئەقڵماندا دێت ژیانە. بەمانایەكی دیكە سوڕی ژیان لە جەستەی ژندا دەست پێَدەكات. دۆخی دووگیانی و خوێنبەربوونی مانگانەش لە هەمانكاتدا رایەڵەكەی لەگەڵ ژیان و رۆڵی لە بەردەوامكردنی ژیاندا دەخاتە روو. هەم لە پێشخستنی بەها ژیانیەكان، هەم لە بواری جەستەییەوە ژن بووە بە هاوتای ژیان.هەربۆیەش پەیوەندی و رایەڵەی نەپچڕاو لەنێوان ژن و ژیان جێگای باسە. لەو روانگەشەوە سەبارەت بە راستی ژیان ژن بەرفراوانترەو رەهەندگەلی زیاتر لەخۆوە دەگرێت. بە بەراورد لەگەڵ رەگەزی نێر هەستی بەرپرسیارێتی ژن زیاترە. راستیەكی حاشا هەڵنەگرە كە هەم لە بواری فیزیكی (جەستەیی)، هەم لە بواری ماناوە ژن نوێنەرایەتی بەرفراوانترین بەشی كۆمەڵگای سروشتی دەكات. هەر ئەوەش سەرچاوەی هاوتابوونی ژنە لەگەڵ ژیاندا. لەو روانگەوە ژنۆلۆژی كە زانستی ژنە لە هەمانكاتدا زانستی ژیانیشە. لەو چوارچێوەیەشدا بە ئەندازەی سەرلەنوێ پێشخستنی رایەڵەیەكی بەهێزی ژن لەگەڵ ژیان دا و گەیاندنی ژیان بە ئاست و دۆخێك كە دەرفەتی ژیانی تێدا هەبێت، ئەوا هێندەی ئەركە مێژووییەكەی لە مانا هەنووكەییەكەشدا ئەرك و بەرپرسیارێتی مەزن لەپێناو ئازادكردن وجوان كردنی ژیان دەكەوێتە ئەستۆی ژنۆلۆژی.
كۆمەڵگای سروشتی بۆچی نەبۆتە بابەتی زانست ؟
لە رێگای بەرگرینامەی سۆسیۆلۆژیای ئازادیەوە بەڕێز عەبدولڵا ئۆجالان ژنۆلۆژی خستە رۆژەڤی بزوتنەوەی ئازادیخوازی ژنەوە. لەو بارەیەوە ئاماژەی بەو دێرانە كردووە؛ ” لەجیاتی فێمینیزم لەوانەیە دەستەواژەی ژنۆلۆژی باشتر وەڵامی ئامانجەكان بداتەوە. ئەو راستیانەی ژنۆلۆژی بیخاتە روو بەلانی كەم راستی و واقیعەكەی لەو راستیانە كەمتر نابێت كە لقەكانی دیكەی سۆسیۆلۆژیا دەیخەنەروو. راستیەكی حاشاهەڵنەگرە كە هەم لە بواری جەستەیی هەم بواری ماناوە ژن بەرفراوانترین بەشی كۆمەڵگای سروشتی پێكدێنێت. كەواتە ئەو بەشە گرنگەی كۆمەڵگای سروشتی بۆچی نابێتە بابەتی زانست؟ پێش نەخستنی ژنۆلۆژی لەلایەن ئەو سۆسیۆلۆژیایەی تا ئاستی (پەداگۆجی- پەروەردەناسی)پەروەردە و فێركردنی منداڵ دابەشبووە، جگە لە روانگە وگوتە پیاوسالاریەكەیەوە هیچ شتێكی دیكە روونی ناكاتەوە. تا سروشتی ژن لە تاریكیدا بمێنێتەوە،ئەوا تەواوی سروشتی كۆمەڵگاش بەشاراوەیی دەمێنێتەوە ورۆشن ناكرێتەوە. رۆشنكردنەوەی بەرفراوان و راستەقینەی سروشتی كۆمەڵگاش تەنیا لەمیانەی رۆشنكردنەوەی بەرفراوان و واقیعی سروشتی ژن فەراهەم دەبێت. رۆشنكردنەوەی دۆخی ژنیش لە مێژووی كۆلۆنیكردنیەوە تاداگیركردنی لە بوارەكانی ئابوری، كۆمەڵایەتی، سیاسی وزهنیەوە كۆمەكێكی مەزن پێشكەش بەئاشكرابوونی تەواوی بابەتەكانی دیكەی دیرۆك وسەرجەم لایەنەكانی كۆمەڵگای ئێستامان دەكات.زانستی ئەتیك و ئەستاتیكاش بەشی دانەبڕاوەی زانستی ژنن. پێشخستنی زانستی ئابووریش وەك بەشێكی زانستی ژن راستتر و گونجاوترە. ئابووری شێوەیەكی چالاكی كۆمەڵایەتییە كە هەر لە سەرەتاوە ژن رۆڵی بنەڕەتی تێدا بینیوە. بزووتنەوەیەكی یەكسانی، دیموكراسی و ئازادی ژنانی پشتبەستوو بە زانستی ژن كە فێمینیزمیش لەخۆوە دەگرێت ئاشكرایە كە رۆڵێكی سەرەكی لە چارەسەركردنی كێشە كۆمەڵایەتیەكاندا دەبینێت”. هەروەك لەو ئاماژەیەدا ئاشكرا دەبێت بەڕێز ئۆجالان ژنۆلۆژی لە دیدگای زانستی كۆمەڵایەتی پارادایمی نوێ جێگیر دەكات و وەك لقێكی سۆسیۆلۆژیای ئازادی بیری لێدەكاتەوە.
ژنۆلۆژی زەمینەی گەیاندنی زانستە بە سەرچاوەکانی
زانست چالاكیەكی هزری پشتبەستوو بە تاقیكردنەوەیە، بەشێوەیەكی سیستەماتیك لە دیاردە و رووداوەكانی گەردوون دەكۆڵێتەوە و نەست و گریمانەكانیش پشتگوێ ناخات. لە ناوەڕۆكدا بەشێكی بچووكی فەلسەفەیە كە بە زانیاری مسۆگەر گەیشتووە.هەر پێكهاتە یاخود بابەتێكی هەمووێتی و یەكپارچەییەكی فیكرو پەیوەندی لۆژیكی لەخۆوە بگرێت بابەتی زانستە. زانست رێبازی بەركەمالی هێزی گۆڕانكاری، رێژەیی و كار- كاردانەوە ئاڵۆزەكەی مرۆڤە لەناو گەردوونێكی زۆر زیندوودا. راستیەكی حاشاهەڵنەگرە كە ئەوەیان تەنیا پشت بە ژیری و ئەقڵی ئەنالیتیك (شیکاری) نابەستێت، بەڵكو وەك بەرهەمی ژیان و پەرەسەندنێكی كۆمەڵایەتی و مێژوویی خۆی هێناوەتە بوون. لەو چوارچێوەیەشدا زانست بەرهەمێكی خۆگەیاندنی ئەقڵی كۆمەڵگایە بە هێزی گۆڕانكاری و گۆڕان. كاتێك زانیاری و مەعریفە دەكرێت بە ئامرازێكی دەسەڵات، ئەوا لە رەگ و ریشەی خۆی و هەمووێتی كۆمەڵگا- سروشت دادەبڕێنرێت. دابڕاندنی مەعریفە لە ئاكار، گەورەترین زەبری لێداوە؛ لە ناوەڕۆكە راستەقینەكەی نامۆی كردووە. زانست یش ئەو زەمینەیە كە ئەو واقیعەی تێدا چڕبۆتەوەو بە ئاشكراترین شێوە گوزارشت لەخۆی دەكات. لەو سۆنگەوە زانست ئەو بوارو پێگەیە كە زایەندگەری دژە ژنی تێدا قاڵبۆتەوە. بونیادی سێکسیست-زایەنگەرێتی زانست تەنیا بریتی نییە لە پەراوێزكردن، بە ئەویتردانان یاخود حیساب نەكردنی ژن. بەڵكو رەنگدانەوەی شێوە جیاوازەكانی زایەنگەرێتی لە تێڕوانین بۆ سروشتی كۆمەڵگا، گەردوون، سروشت و مێژووش بە روون و ئاشكرایی دەبینرێت. لەمیانەی واقیع و راستیەكانی رۆژی ئەمڕۆمان ئاشكرا بووە كە نەك تەنیا ژن، بەڵكو كۆمەڵگا، سروشت و پیاویشی قۆستۆتەوە، لە دیرۆك و سروشتی خۆی دایبڕاندوون و بۆ هەموو جۆرە قۆستنەوەو بەكارهێنانێك كراوەن. خودی زانست تەواو وەك نێرخوداوەندێك بونیادنراوە. لەو چوارچێوەیەدا زانستە كۆمەڵایەتیەكان رۆڵی ئەندازیارێتی كۆمەڵگا دەبینن و كۆمەڵگا بەگوێرەی پیاوی باڵادەست بونیاد دەنێت. كاتێك زانست خۆی لە سەرچاوەكانی و مێژوو دابڕاند، وەك فەرموودەی خوداوەند خۆی كرد بە باڵادەست، رەهاو حاشاهەڵنەگر: خیانەت بوو بەرامبەر بە سەرچاوە راستەقینەكەی. بە مانایەك لە ماناكان ژنۆلۆژی زەمینەی سەرلەنوێ بەیەكگەیشتنەوەی زانستە لەگەڵ سەرچاوە رەسەنەكانیی.
وەك دەزانرێت تا رۆژی ئەمڕۆمان هیچ دسپلین یاخود لقێكی زانستە كۆمەڵایەتیەكان بەشێوەیەكی تایبەت ژنیان نەكردووە بە بابەتی زانست، بێگومان جگە لە ژنۆلۆژی. ژنۆكۆلۆژیش لاوترین و نوێترین لقی بواری پزیشكییە. بە کورتی ژنۆلۆژی پێشتر پاڵپشت بە دانایی ژن و كلتوورو ئەزموونی هەزاران ساڵە ئەو بوارە لە زەمینەی كۆمەڵایەتی مۆنۆپۆڵ و بە ناوەندی نەكراوە، بەڵکو بوارێكی هاوکاروی سروشتی بووە و بە تەواویش بەدەست ژنەوە بووە. ژنۆكۆلۆژی بەو سیفەتەی بوارێكی پسپۆڕی زانستی پزیشكییە، وەك لقێكە پەیوەست بە گرفت و نەخۆشییە بایۆلۆژییە زایەندیەکان و فسیۆلۆژی ژن پەرەی پێدراوە. زیندە كردارەكانی چوارچێوەی منداڵبوون و كێشەو گرفتە پەیوەندیدارەكانی لەخۆوە دەگرێت. بێگومان بەو ئەندازەیە بە پزیشكیكردنی كردەیەكی سروشتی وەك منداڵ خستنەوەو ئەرك و رۆڵە جەستەییەكانی ژن، هۆكارەكانی گرێدراوی كۆنترۆڵكردنی جەستەی ژن و رێكخستنی بونیادی دیموگرافی كۆمەڵگایە بەگوێرەی پێویستی و سیاسەتەكانی سیستەمی دەسەڵاتخوزەکان.هەروەها لەژێر ناوی تەندروستیەوە قۆرخكردنی كۆنترۆلكردنی منداڵ خستنەوە لەلایەن بواری پزیشكی و دەوڵەتەوە، دیسان نەزۆككردن یان بەكارهێنانی جەستەی ژن وەك ئامێرێكی منداڵ خستنەوە بەرهەمێكی سیاسەتەكانی كۆمەڵكوژی و پاكتاوی نەژادی یان سیاسەتە میللیگەرایی، نەژادپەرستی – شۆفینیەكانی دەوڵەت – نەتەوەیە.
جگە لە ژنۆلۆژی، لە سەرجەم زانستە كۆمەڵایەتیەكان و تیۆریەكانی دەروون شیكاری فرۆیدیدا ژن وەك بوونێكی هیستریایی، ناتەواو و هێزێكی زایەندی رەها پێناسە دەكرێت و وەك جەمسەرەكەی دیكەی پیاوی “چالاك، زاڵ و كامل” دەسەڵاتدار وێناكراوە.سایكۆلۆژی بەو سیفەتەی زەمینەی ” بەزانستیكردنی” قووڵكردنەوەی زهنیەتی فالوس – ڤاجینا و بچووككردنەوەی سروشتی كۆمەڵایەتی مرۆڤە بۆ سەرەتاییترین ئاستی رەمەك و كاردانەوە مەرجدارەكان، رۆڵێكی بەمجۆرە دەبینێت. پەرەسەندنی زیاتری ئەو دۆخە لەمیانەی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریەوە و بەخێرایی بەناوبانگبوونی و گەیشتنی بە حاڵەتی “دەسەڵات” ی زانستی؛ پێویستی بە پێشخستنی پەیوەندی بەهێزی هەردووكیانەوە هەیە.
ئەرکی سەرەکی ژنۆلۆژی رەخنەکردنی زانستە کۆمەڵایەتیەکانە
بە سایكۆلۆژیاشەوە لە سەرجەم لقەكانی زانستدا ژن ئۆبژەیەكە و ئامرازی ئایدیۆلۆژی ئافراندنی زەمینەی رەواكردنی سیستەمی پیاوسالارییە. پێویستە بەشێوەیەكی قووڵ و وردەكارانە شیكارێك لەو بارەوە بكرێت كە چۆن لەپاڵ باڵادەستی ئایدیۆلۆژیەوە سیستەمێكی بەرفراوانی باڵادەستی بە دەستی زانست لەسەر رەنجی ژن، هزرو ئیرادەكەی ئاواكراوە. لەو چوارچێوەیەشدا پێویستە بە گومانەوە سەیری هەرجۆرە “پێدراوی زانستی” بكرێت كە سەبارەت بە ژن پێشخراوەو بە سیفەتی زانیاری زانستی مسۆگەر دەناسرێت، بگرە مەرجە كە پەسەند نەكرێت و زانیاریەكانی چوارچێوەی زانستی كۆمەڵایەتی ئەلتەرناتیڤ بە بنەما بگیرێت. ئاشكرایە كە ئەوە هەم پەیوەندی بە شێوەی پێكهاتن و دامەزراوەبوونی زانستە كۆمەڵایەتیەكانەوە هەیە، هەم پەیوەندی بە بونیادی زهنیەتی باڵادەستی- دەوڵەتی و پیاوسالاریەوە هەیە. شیكاركردن و رەخنەكردنێكی بنەڕەتیانەی بەرەی ژن سەبارەت بە زانستە كۆمەڵایەتیەكانی قەڵای پۆزیتیفیزم و لیبرالیزم، سەرەكیترین كاروخەباتی ژنۆلۆژییە. لەو چوارچێوەیەدا شیكارێكی بنەڕەتیانەی كێشەی رێبازو مەعریفە- دەسەڵات لەمیانەی فەلسەفە و روانگەی ژنانەی زانستە كۆمەڵایەتیەكانەوە دەست لێبەرنەدراوە. رۆڵی ژنۆلۆژی لە ئاشكراكردن و بونیادنانی ئەلتەرناتیفە بەهێزەكەی ئەو زانستە كۆمەڵایەتیانەدا گرنگە كە بە بەراورد لەگەڵ راهیبەكانی دەوڵەتی سۆمەر رۆلێكی زۆر كۆنەپەرستانەتریان هەیە لە دابڕاندنی كۆمەڵگا لە مێژووەكەی، بە ئۆبژەكردنی ژن و كۆمەڵگا، سڕینەوەی هۆشیاری و یادەوەری كۆمەڵگا، بێ ئیرادەكردنی ژن و كۆمەڵگاو فەراهەمكردنی مەشروعیەتی باڵادەستیدا. پێویستە ژنۆلۆژی سەرلەنوێ چیەتی زانست، رۆڵە كۆمەڵایەتیەكەی و كارەكتەری كۆمەڵایەتی زانیاری و مەعریفە سەرلەنوێ پێناسە بكاتەوە. لەو چوارچێوەیەشدا پێویستە لەمیانەی رایەڵەی دیالیكتیكی زانست بە شێوەكانی دیكەی هزرەوە پێناسە بكرێت و هەمووێتی و یەكپارچەییەكەی بئافرێنرێت. لەو خاڵەوە سەرلەنوێ تاوتوێكردنی مێژوو، هزر، بوون و شێوازی ژیانی ژن گرنگ و بایەخدارە. پێویستە بەرفراوانترین كاروخەباتی زانستی ژنۆلۆژی لە بواری مێژوو زانستی بوونی ژن بێت.بەتایبەتیش پێشخستنی رایەڵەیەكی ریشەیی بوونی ژن لەگەڵ فەلسەفەدا، رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە كەمكردنەوەی چەواشەكاریەكانی مەعریفە و سنورداركردنی شێوەكانی ژیری ئەنالیتیكی زلكراودا. دیاریكردنی ئەو رادەیەی دابڕاندنی زانست لە فەلسەفە، باوەڕی و نەستەكان، بونیادی هزری میتۆلۆژی- روحانی و كردنی بە شێوازێكی زاڵ و زانیاری- دەسەڵاتەكان بە دژێتی ژنەوە تەنیا لەمیانەی ئافراندنێكی بنەڕەتی زانستی بوونی ژن لەلایەن ژنۆلۆژیەوە بەدیدێت. پێشخستنی رایەڵەیەكی بەهێزی زانست لەگەڵ ئاكار و ئەستاتیك جێگەیەكی گرنگی لە گەیشتن بە پێناسەیەكی راست و كۆمەڵایەتی هەیە. بە مانایەك لەماناكان پێویستە زانست لە ئەقڵی زێدەرۆیانەی ئەنالیتیك و پیاوسالاری دەربخرێت و لە تەوەرەی ژن و كۆمەڵگادا جێگیربكرێت، ئیتر زانست رێگا و رێبازی شێواندن و چەواشەكردنی حەقیقەت نەبێت، بەڵكو بكرێت بە زەمینەی بنەڕەتی گەیشتن بە حەقیقەت و ئەو تێكۆشانەی لەو پێناوە ئەنجامدەدرێت.
راستیەكی روون و بەرچاوە كە لە دوا چارەگی سەدەی بیستەم بونیاد و چەمكی مۆدێرنیستانەی زانستی كۆمەڵایەتی رووبەڕووی رەخنەگەلێكی زۆر بوویەوە. لەو بارەوە زەمینە و هێزێكی گرنگی رەخنەكردن هاتە ئاراوە. دەتوانین بڵێن كە نەگەیشتنی ئەو رەخنانە بە سیستەمێك و رزگارنەكردنی سیستەم و رێبازی مەعریفەی دەسەڵات بە تایبەتی پەیوەندی بە تێڕوانینیان هەیە سەبارەت بە كێشەی رزگاری و ئازادی ژنەوە. بەهۆی هەڵوێستیان بەرامبەر بە ژن و نەبوونی پێناسەیەكی راست بۆ ناسنامەی كۆمەڵایەتی ژن و كێشەكانی ئازادی، نەبوون بە سیستەم یاخود رەوتێكی بنەڕەتی. بێگومان سەرباری ئەو هەموو رەنجە و هەوڵەكانیان لەپێناو سیستەمی ئەلتەرناتیف، بەڵام ئاودان و تێرکردنیان لە بونیادی پیاوسالاری زاڵ كاریگەریەكی زۆری لەسەر ئەو دۆخە هەیە. بەمجۆرە كاتێك لەو چوارچێوەیەدا ژنۆلۆژی رەوتی پۆست مۆدێرن و رەخنەكان بە شێوەیەكی بەهێز تاوتوێ و رەخنە دەكات و لە زەمینەیەكی كۆمەڵایەتی تەوەرەی ژن جێگیری دەكات و بە سیستەمێكی دەگەیەنێت، هەستان و قەڵەمبازێكی گرنگ فەراهەم دەكات.
ژنۆلۆژی و زەمینەی گۆڕانکاری بنەڕەتی لە سۆسیۆلۆژیا
لەناوەڕۆكدا زانست بەرهەمی ژیریەكی زۆر نەرم، فەمینەن و ئیكۆلۆژییە.زانستی ژن پەیوەندی ژن بە سروشت، بایۆلۆژی ژن، فەلسەفەی بوونی ژن و پێناسەی زانستی پەرەسەندنی ژیری سۆزداری و ئەنالیتیكی و پەیوەندیەكانیان لەخۆوە دەگرێت. پێویستە لەمیانەی درێژماوەدا ژنۆلۆژی پێگەیەكی بەهێزی كۆمەڵایەتی- زانستی لە چوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای كلتووری، بونیادی،پۆزێتیف و بە تایبەتیش لە چوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای ئازادی دەستەبەر بكات. جێگیربوونێكی تۆكمەی ژنۆلۆژی لەو تێڕوانینە سۆسیۆلۆژیەدا، لەدینامیكیەت وپێوەری ئازادی ناو زانستە- كۆمەڵایەتییە ئەلتەرناتیفەكاندا دەیكات بە لقێكی سەرەكی. بەگوێرەی ئەوەش:
• لەچوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای درێژماوە: ئەو بوارانە لەخۆوە دەگرێت ؛ بوون و ژیانی ژن لە كۆمەڵگای كلتووری، پەیوەندی ژن لەگەڵ فاكتەرە كۆمەڵایەتییە سەرەكیەكانی لە شێوەی كلتوور، زمان، هونەر و ئایین، هەروەها لەو چوارچێوەیەشدا پەیوەندی ژن- منداڵ، پەیوەندی و ناكۆكیەكانی دوالیزمی ژن- پیاو، مێژووی پەرەسەندنی زایەند، پەیوەندی زایەند لەگەڵ ئەتیك- ئەستاتیك و ئابوری، رۆڵی ژن لە كۆمەڵگابوون، پەرەسەندنی كایە كۆمەڵایەتیەكانی وەک ئابووری، ئاكار- ئیكۆلۆژی- ئەستاتیك لە تەوەرەی ژن و كاریگەریەكانی لە رۆژی ئەمڕۆمان دەگرێتەوە. تاوتوێكردنی وردەكارانەی ئەو بابەتانە و پێشخستنی لەگەڵ پێدراوە زانستیەكان وەك زانستی مانا دەكەوێتە چوارچێوەی ژنۆلۆژیەوە.
• لە چوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای بونیادیدا: بنچینەكانی بونیادی كۆمەڵگابوونی تەوەرەی ژن، سیستەمی هزری و میتۆلۆژی كلتووری مادی و مەعنەوی كۆمەڵگای دایكسالاری نیولیتیك، بە دامەزراوەبوونی ئۆرگانە سیاسی و ئەخلاقیەكان، پەیوەندی رۆڵ- بونیاد لە كۆمەڵگابوونی تەوەرەی ژن، ئاشكراكردن و پێناسەكردنی كۆڵەكە زانستیەكانی لایەنی مێژوویی و شوێنەوارییەکان-ئەركۆلۆژیەكانی كلتووری مێخوداوەندی دایك لەخۆوە دەگرێت. لە هەمانكاتدا ژنۆلۆژی كاریگەری و رەنگدانەوەیان لەسەر رۆژی ئەمڕۆمان روون دەكاتەوەو ئاشكرا دەكات. پێویستە پێگەی ژن لە بابەتەكانی لەجۆری ئایین- دەوڵەت- دەسەڵات- خانەدانێتی- بەرهەمهێنان- چین- دابەشكردنی كار بەشێوەیەكی بەهێز شیكار بكرێت كە كۆڵەكەكانی دامەزراندنی بونیادی شارستانی دەوڵەتی- پیاوسالارییە كە دژە تێزی كۆمەڵگابوونی تەوەرەی ژنە لە چوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای بونیادیدا. مێژوو رێكارەكانی كۆڵینیكردن و چەوسانەوەی ژن لە بوارەكانی رەنجی ژن و ئابووری- زایەندی- خێزان-ئاكار- ئەستاتیك، رەخنەكردنی سیستەمی پێدراو لە جەمسەری ژنەوە، پەیوەندی نێوان ژن- دەسەڵات، رایەڵەی نێوان ژن- ئەخلاق، ژن- سیاسەت؛مێژوو و فۆرمەكانی ژیان- بەرخودانی ژن لەناو سیستەمی شارستانی ناوەندی دەگرێتەوە. شانبەشانی هەڵسەنگاندنی چڕو تێر و تەسەلی ئەو كۆیلایەتیەی لەناو شارستانی ناوەندی بەسەر ژن دا سەپێنراوە، پێویستی بە شیكاركردنی “كۆدەكانی كۆیلایەتی هەرسكراو” یش هەیە.
• لە چوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای پۆزیتیڤدا: دیاردە و رووداوەكانی كورت ماوە و ماوەی ناوین دەگرێتەوە؛ رۆڵی ژن لە پرۆسەكانی ریفۆرم و گۆرانكاری سیستەم، بەكارهێنانی ژن لەو شەڕانەی بە ئامانجی باڵادەستی بەرپادەكران، كاریگەری ئەو شەڕانە لەسەر ژنان، ژن- بەرهەمهێنان، فۆڕمەكانی زایەندگەرێتی كۆمەڵایەتی دەرهەق بە ژن، رایەڵەی میكانیزمەكانی دەسەڵات سەبارەت بە ژن لەگەڵ كێشە بونیادیەكانی سیستەم، ئەو گۆڕانكاریانەی تێیدا روودەدات، مۆدێلەكانی ژنی دەسەڵاتدار لە هەر سیستەمێك و پەیوەندیەكانیان بە سیستەمەوە، پەیوەندی گۆڕانكاریە دیموگرافیەكان لەگەڵ چەوساندنەوە و كۆلۆنیكردنی ژن، رۆڵی ژن لە روداوە كۆمەڵایەتی- مێژووییە هەمەجۆرەكان.
• لەچوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای ئازادی دا: ئەوەش ئەو بوارانە دەگرێتەوە؛ چوارچێوەی فەلسەفی- تیۆری و زانستی ئازادی ژن،رایەڵەكانی ئازادی ژن لەگەڵ كۆمەڵگا، هێڵی پەرەسەندنی مێژوویی بەرخودان و ئازادی ژن، رەخنەكردنی فێمینیزم، چەمكی زانستی- كۆمەڵایەتی دەسەڵاتدار و بونیادە مەعریفیەكەی لە تەوەرەی ژن و هەڵسەنگاندنی چەمكی زانستی- كۆمەڵایەتی ئەلتەرناتیڤ لە تەوەرەی ئازادی ژن لەخۆوە دەگرێت. لەسەر ئەو بنەمایەش بابەتگەلی گرنگی لەجۆری پەرەسەندنی بونیادی مەعریفی پشتبەستوو بە سەنتێز و بەیەكەوەبوونی هاوسەنگانەی ژیری سۆزداری(هەستیاری)- ئەنالیتیك(شیکاری)، بنەماكانی بەیەكەوەبوونی ژیانی ئازادانە و دیاردەی خێزانی دیموكراتی، پێشخستنی پەیوەندی نێوان زانست- ئاكار و پەرەپێدانی ماناناسی و شرۆڤەناسی ژن دەگرێتەوە. هەروەها دیموكراتیزەكردنی سیاسەت لەسەر بنەمای دامەزراندنی پۆزێتیڤانە، سەنتێز یان بەیەكگەیشتنی دیدگای ئازادی ژن لەگەڵ دیدگای ئازادی كۆمەڵگا، هەروەها كێشەكانی بونیادنانی كۆمەڵگابوونی ئازادی ژن، ئەركەكانی و پەیوەندیەكانی لەگەڵ شارستانێتی دیموكراتیك، چەمكی رێكەوتن و بابەت و بوارە جیاوازەكانی دیكەی لێكۆڵینەوە لەخۆوە دەگرێت. لەسەر ئەو بنەمایەش خەباتێكە هەم پێناسەی ژن، ناسنامە كۆمەڵایەتیەكەی، هەم مێژووی كۆلۆنیكردنی و نامۆبوونەكەی تاوتوێ دەكات، هەروەها كارو خەباتی تیۆری- فەلسەفی و زانستە- كۆمەڵایەتیەكانی ئازادی بەهێزو تۆكمە دەكات. ئاشكرایە كە ئەوەش هێزی گۆڕانكاری و رۆشنگەریەكی تێروتەسەل و درێژخایەن دێنێتە ئاراوەو شێوەی پێدەدات. لەوە دەگەین کە ئەوە لە كاری تەنیا تیمێک یان یەكینەیەك زیاترە، بەڵام ئەوەش راستیەكی دیكەیە كە ئەو خەباتە لە خۆی دا پێویستی بە ئاواكردنی یەكینەی جیاواز هەیەو لەمیانەی رێكخستن و دیدگایەكی گشتیدا بەڕێوە نابرێت.
پێویستە ژن بەگوێرەی پیاو پێناسەنەكرێت
تا رۆژی ئەمڕۆشمان ژن پێناسەنەكراوە. وێڕای ئەوەی گریمانەی سیستەماتیك و بونیادێكی بەرفراوانی مەعریفە لە بوارەكانی میتۆلۆژی- ئایین- فەلسەفە- هونەرو زانست لە دەوروبەری ئاواكراوە؛ بەڵام بەردەوام بوون و كەینونەی ژن لە تاریكی دا هێڵراوەتەوە. بێ ژمارە خەیاڵ،سەمبول و داوەری سەبارەت بە چیەتی ژن داڕژراوە و پەرەی پێدراوە. قووڵترین و سیستەماتیكترین ئایدیۆلۆژیا لە دەوروبەری ژن ئاواكراوە. دەتوانرێت بگوترێت كە هیچ بوونێكی دیكە تا ئەو رادەیە بەشێوەیەكی ئایدیۆلۆژی پێكنەهێنراوە. بەو ئەندازەیەی لە ئاستێكی بەرزدا ئۆبژەی شكۆداركردنە، بە هەمان رادە ئۆبژەی بچووككردن و سووكایەتی پێكردنیشە. ژن كە بە سیفەتی بەرجەستەبوونی ناسنامەیەك ئاواكراوە كە هەم دەپەرسترێت، هەم نەفرینە، تایبەتمەندێتییە شەیتانی و قێزەونەكان و بێگەرد و ئەتیكیەكان لەخۆوە دەگرێت، فاكتەرێكی دەست لێبەرنەدراوی میتۆلۆژیا، ئایینەكان، فەلسەفەو هونەرە. ژن لە دۆخی ئامرازێكدایە كە رۆح و مەعریفەی مرۆڤێك، كۆمەڵگایەك و دونیایەك سەرلەنوێ لە دەوری بونیاد دەنرێتەوە. ئەگەر لە بواری نەرێنی _ بە مانای دەسەڵات _ بێت یاخود ئەرێنی _ بە مانای بونیادی كۆمەڵایەتی _ بێت ژن ناسنامەیەكە مەعریفە و رۆحی مرۆڤ، كۆمەڵگاو ژیانی لە دەوردا ئاوا دەكرێت. بەدەستهێنانی یەكەمین ناسنامەش سەرچاوەی خۆی لە ژنەوە دەگرێت.نەك هەر تەنیا پەسەند نەكردن و رەدكردنەوەی ئەو ناسنامەیەی ژن كە بەگوێرەی باڵادەستی پیاو و دۆخە باڵادەستەكەی پێكهێنراوە، بەڵكو پێشخستنی رەخنەیەكی رادیكال و ریشەیی یەكێكە لەئەركە هەرە سەرەكیەكانی ژنۆلۆژی. پێویستە ژن بەگوێرەی پیاو پێناسەنەكرێت؛ بەڵكو لەمیانەی بوون و ناسنامە كۆمەڵایەتیەكەی خۆیەوە پێناسە بكرێت و بنەما زانستیەكانیشی بەشێوەیەكی تۆكمە دارژرێت. لەو چوارچێوەیەدا ئەو رۆڵ و ناسنامانە پەسەند ناكرێن كە زایەندگەرێتی كۆمەڵایەتی بونیادیناون ئەوە لەهەمانكاتدا پاساوی تێكۆشانی ستراتیژیشە.ئەوەی بە مانا راستەقینەكەیەوە ژنۆلۆژی دەكاتە زانستی ژن پەسەند نەكردنی ناسنامە پێدراوەكانی ژنە، لەو بارەیەوە پێویستی بە پەرەسەندنێكی رادیكالانەی پێوەرەكانی رەدكردنەوە لە مەعریفە، چەمكی ژیان، قەبوڵكردن، هەڵسوكەوت و هەستەكاندا هەیە. گەر ئەو پێوەرەکانی رەدكردنەوە پەرەنەسەنێت ئەستەمە ژن بە حەقیقەتی خۆی بگات و خۆی بە گوزارشتێكی رەسەنی زانستی بگەیەنێت. لەو سۆنگەیەوە ژنۆلۆژی ئەو ژنە پەسەند ناكات كە لە پێگەی كۆیلایەتی پێدراودایە و لەگەڵی ئاوێتەبووە. هەروەها ناشێت ئەو ژنانەش پەسەند بكرێن كە سەركوتدەکەن،یان رادەستبوون یان لە پیاو دەچن، یا بەناوی رەدكردنەوەی رۆڵی زایەندگەرێتی كۆمەڵایەتی بە پێچەوانەوەی ئیرادەو هزری ئازادەوە پەرە بە زایەندگەریتی دەدەن.
ژنۆلۆژی پێشخستنی بوونناسی ژنە
لەسەر ئەو بنەمایە یەكێك لە سەرەكیترین خەباتەكانی ژنۆلۆژی، پێشخستنی زانستی بوونناسی ژنە. چیەتی راستینەی ژن، چۆنیەتی پێناسەكردنی، چۆنیەتی خۆ ئافراندنی و گەیاندنی پەیوەندی و ناكۆكیەكانی لەگەڵ گەردوون، سروشت و كۆمەڵگا بە فەلسەفەیەكی بەهێزی بوون دەكەوێتە ئەو چوارچێوەوە. قەبول ناكات كە لە بەرامبەر پیاو وەك ئۆبژەیەك پێناسە بكرێت و پیاو بێ‌باوەڕی ، ئێرەیی و هەموو جۆرە هەستێكی لاوازی خۆی بەسەردا بتەقێنێت و بە بچووككردنەوەو سووكایەتی پێكردن و بە موڵككردنی خۆی گەورە بكات.بە هەمان شێوە دژی هەموو چەشنێكی دیكەی ئەوجۆرە ناكۆكی و دیالیكتیكانەیە، دژی جیاوازیەكانی لەجۆری سەردار- كۆیلە، سپی پێست- رەش پێست و سۆبژە- ئۆبژەیە. لەگەڵ ئەو ئاڵۆزیەشدا ئاشكرایە كە بۆگەیشتن بە پێناسە راستەقینەكەی خۆی پێویستی بە لێتوێژینەوە و قاڵبوونەوەیەكی مەزن هەیە، بەر لە هەموو شتێكیش پێویستی بە خەباتێكی فەلسەفی تۆكمەو لێهاتوانە هەیە. پێناسەكردنی دیالیكتیكی سروشتی بوون لە ژندا پێویستی بە دەربازكردنی دوالیزمی نەزۆك و كوشندەی دونیابینی زاڵ هەیە.
بەو رادەیەی شیكاركردنی تێروتەسەلی سیستەمی شارستانی زاڵ لە روانگەی زانستی-كۆمەڵایەتی و ئایدیۆلۆژی جەمسەری ژن لەلایەن ئازادی ژنەوە پێویستە، ئەوا بونیادنانی سیستەمی كۆمەڵایەتی ئەلتەرناتیف و پێشخستنی سیستەمی هزریش گرنگە. لە بەرامبەر زانستگەراییدا سەرلەنوێ زانست لە زەمینەی كۆمەڵایەتی- مێژووییدا پێناسە دەكات ، بە تایبەتیش لە بەرامبەر ئەو پۆلێنبەندی و دابەشبوونە زێدەڕۆیانەی لە دسپلینەكانی نێوان زانستەكان، ژن و كۆمەڵگا لەمیانەی روانگەیەكی سەرتاسەری و هەمووێتیەوە تاوتوێ دەكات. لەو سۆنگەوە بە جۆرێك لە جۆرەكان ژنۆلۆژی دەبێتە زەمینەی هەمووێتی و هاوبەشێتی چەمكی نوێی زانستی نێوان زانستەكان. سەرەكیترین خەسڵەتی ژنۆلۆژی لە چەمكی زانستی- كۆمەڵایەتی زاڵ و زانستگەرایی جیادەكاتەوە، بەیەكەوە لەگەڵ ئاكار بنەماكانی تێكۆشان و پڕۆژەی ژیانی ئازاد دادەنێت. بەمجۆرە ئەو خاڵە روون دەكەینەوە كە دۆزی ئازادی ژن پێیگەیشتووە.
فێمینیزم : ” سەرهەڵدانی دێرینترین کۆلۆنی”
هەڵسەنگاندنێكی قووڵ و تێرو تەسەلی فێمینیزم _ كە بەڕێز عەبدوڵا ئۆجالان بە ” سەرهەڵدانی دێرینترین كۆلۆنی” پێناسەی كردووە_ دەكەوێتە چوارچێوەی ژنۆلۆژیەوە. بەهاكانی زادەی فێمینیزم لەخۆوە دەگرێت و ئەو بەرخودانەش بە میراسی خۆی دادەنێت كە لە وشیاركردنەوەی ژن و خستنەرووی كێشەكە پیشانیداوە. لەپاڵ ئەوەشدا شیكارێكی بەرفراوان و رادیكالانەی ژنۆلۆژی سەبارەت بە دەربازنەكردنی پۆزەتیڤیزم لە شیكاركردنی كۆمەڵگای زایەندگەرێتی لەلایەن فێمینیزمەوە، هەروەها لایەنەكان و هۆكارەكانی شیكارنەكردنی شارستانی دەوڵەتی و پیاوسالاری لەناو یەكێتیەكی بەهێزی سیستەماتیك و پەیوەندیەكانیان لەگەڵ پێناسە پێدراوەكانی دەرهەق بە ژنان گرنگ و بایەخدارە. لەو سۆنگەوە لە هەمانكاتدا ژنۆلۆژی زەمینەی پاككردنەوەی فێمینیزمە لە كاریگەریەكان و سنوورەكانی سیستەمی باڵادەست و پێشخستنی دیدگای ئەلتەرناتیفی ئازادی ژن و ئاواكردنی سیستەمەكەی. كاتێك لەو چوارچێوەیەدا دۆزی ئازادی ژن بە رێنومایی و دیدگای كۆمەڵایەتی- مێژوویی دەگات، ئەوا لێكۆڵینەوەی ژن بەو سیفەتەی چڕبوونەوەیەكی كۆمەڵایەتیە و گەیشتنی بە گوزارشتێكی زانستیانە، هەنگاوێكی گرنگ دەستەبەر دەكات. رەخنەكردن و شیكاركردنێكی بەهێزی ئەو كێشانەی فێمینیزم كە لە بواری رێكخستن و شێوازی ژیان، بونیادی فەلسەفی و تێكۆشەری پێیەوە دەناڵێنێت، ئەو لایەنانەی لە زەمینەی كۆمەڵایەتی دابڕاوە، شارستانی ناوەندی بەشێوەی سیستەمێكی یەكپارچە تاوتوێ و شیكار ناكات، خۆی لەناو سیستەم رزگار ناكات، گرنگ و بایەخدارە. ئەو بزووتنەوە و رەوتە فێمینستیانەی لەلایەكەوە تا دەچێت مارژینال دەبن، لەسەر بنەمای لیبرالیزم لە زەمینەی سیاسەتی زاڵ و باڵادەستدا دەكەونە ناو سیستەمەوە و لە ئامانجی ئازادی دووردەكەونەوە پێویستە لەو چوارچێویەدا تاوتوێ بكرێن. لەلایەكی دیكەشەوە پێویستە ئاماژە بەو خاڵەش بكرێت كە بە تایبەتی لە دوای 1985 وە ئەگەر لەناو بزووتنەوەی فێمینیستی بێت یان لە دەرەوە، خەباتێكی بەهێزی ئەكادیمی پێشكەوت. لەو چوارچێوەیەشدا گفتوگۆیەكی بەرفراوان لەلایەن ناوەندە ئەكادیمیەكانی ژنان دەستی پێكرد، چەندین گروپ و ناوەندی لێكۆڵینەوە و گفتوگۆ ئاواكران. هەرچەندە لە ناوەخۆیدا لە چوارچێوەی نوخبە مابێتەوەو كۆڵەكە كۆمەڵایەتیەكانیان لاواز بێت، بەڵام لە بواری زهنیەتدا هەوڵەكانیان بۆ شیكاركردنی سیستەم و دونیابینی زاڵ، تاوتوێكردنی ئابوری و سیاسەت لە تەوەرەی ژندا لە ئاستێكدایە کە ناکرێتکەم ببینرێت. لەپاڵ ئەوەی ژنۆلۆژی بەها و بایەخێكی زۆر بەو جۆرە خەباتانە دەدات ئامانجی ئاواكردنی زەمینە و پلاتفۆرمی هاوبەش و گفتوگۆی هاوبەشە لەگەڵ ئەو ناوەندانەدا.
ناوەند و ئاکادیمیاکانی ژنۆلۆژی
بەڵام ژنۆلۆژی لە بنەڕەتدا بونیادنانی ئەكادیمیە ئەلتەرناتیفەكانی ژنان بە بنەما دەگرێت. بەگوێرەی ئەوەش ژنۆلۆژی ئەو ناوەندو ئەكادیمیانە ئاوا دەكات:
• ناوەندەكانی ژنان بۆ زانست
• ئەكادیمیەكانی ژنان بۆ سیاسەت
• پەیمانگاكانی ژنان بۆ ئەستاتیك
• زانكۆكانی ژنان بۆ زمان و وێژە
• ئەكادیمیای ژنان بۆ زانستی- كۆمەڵایەتی
• ئەكادیمیاكانی ژنان بۆ كەلتور
• ئەكادیمیاكانی هونەرە جوانەكانی ژنان
• ئەكادیمیاكانی مێژووی ژنان
• ئەكادیمیاكانی ژنی ئازاد (بە تایبەتی پەرەدان بە فەلسەفەی ئازادی ژن و پرۆژەكانی ژیان).
• ناوەندەكانی تەندروستی ژنان- منداڵان یاخود ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی چارەسەری سروشتی.
ئامانجی پێشخستنی پێكهاتەو بونیادی ئەو ناوەندانەیە كە راستەوخۆ گۆڕانكاری و رۆشنگەری كۆمەڵگا بەبنەما دەگرێت. ئاشكرایە كە ئەوەش پێویستی بە بونیادێكی خۆسەر- تایبەتی بەرفراوان و تێروتەسەل هەیە.
ژنۆلۆژی گەیشتنی ژنە بە تۆڕێكی سیستەماتیكی مەعریفەی مێژوویی و هەنووكەیی
گەیاندنی سەرجەم رەهەندەكانی بوونی ژن بە گوزارشتێكی زانستی، پێویستی بە راڤەو رەخنەكردنێكی سیستەماتیك و بەرفراوانی تەواوی بونیادە مەعریفیەكانی سەبارەت بە مێژوو، كۆمەڵگا، سروشت و گەردوون هەیە. چونكە ژن بوونێكی گەردوونی، كۆمەڵایەتی، مێژوویی و سەرتاسەرییە كە سەرچاوەی خۆی لە سروشت وەردەگرێت. تەواوی بوونەكانی لە جۆری كلتوورو ئاژەڵ- رووەك- بەرجەستە بەشێوەیەكی تێكەڵ و یەكپارچە لە بوونی ژندا پوخت دەبێتەوە. پێناسەكردنی بوونی ژن پێویستی بە گۆڕانكاریەكی زۆر ریشەیی و رادیكالانەی زهنیەت و مەعریفە هەیە. لەو چوارچێوەیەدا ژنۆلۆژی ئاشكراكردنی پێگەی ژن لە سەردەمی مێژووی كۆلۆنیكردنیەوە تا كۆلۆنیكردنی لە بوارەكانی ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسی و زهنیەوە بەبنەما دەگرێت. ژنۆلۆژی گەیشتنی ژنە بە تۆڕێكی سیستەماتیكی مەعریفەی مێژوویی و هەنووكەیی. لەو سۆنگەوە كێشەكە بە گوزارشتێكی زانستی دەگەیەنێت. وەك چۆن بەڕێز ئۆجالانیش گوتویەتی وێڕای ئەوەی خستنەرووی كێشەكە رەهەندێكی گرنگی مەسەلەكەیە بەڵام رزگاركردن رەهەندە گرنگەكەی دیكەی ژنۆلۆژی پێكدێنێت. سەبارەت بە چارەسەری لە سەرووی هەموانەوە لە بواری ئەپستمۆلۆژی بەو سیفەتەی بونیادی مەعریفی ژنە، لە سەرجەم بوارەكانی سایكۆلۆژی، فیزیۆلۆژی، ئەنترۆپۆلۆژی، ئەتیك- ئەستاتیك، ئابووری و دیموگرافی پێویستی بەشیكار و پێدراوی زانستی وردەكارانەتر هەیە. لەسۆنگەی یەكەمین گفتوگۆوە كە لەو بارەیەوە ئەنجاممان داو وەك بەڕێز ئۆجالانیش ئاماژەی پێكردووە ئەگەر ژنۆلۆژی سەرەتا بوارەكانی لەجۆری ئەتیك- ئەستاتیك، ئابوری و دیموگرافیا بەبنەما دەگرێت، بەڵام دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەگوێرەی پێویستیەكان پەرە بە خەبات دەدات كە سەرجەم بوارەكان بگرێتەوە . چارەسەركردنی كێشەی ئازادی ژن تەنیا لەمیانەی رێكخستن و بونیادی یەكپارچەیی و تێروتەسەلی بەمجۆرە فەراهەم دەبێت.
سەرەكیترین پرەنسیپی ئاكار پرەنسیپی ” ناموسمان ئازادیمانە “
بواری ئەتیك و ئەستاتیك بەشێكی دانەبڕاوی زانستی ژن پێكدێنێت. فاكتەرە رەسەن و بنەڕەتیەكەی كۆمەڵگای ئەخلاقی و سیاسی ژن رۆڵێكی ژیانیی سەبارەت بە ئەتیك و ئەستاتیكی ژیان دەبینێت. ژن كە بەردەوام بەرامبەر بە ژیان خاوەن هەستی مەزنی بەرپرسیارێتییە، لە میانەی دونیا رۆحی و هزریەكەیەوە پێكهێنەرێكی بەهێزی ئەتیك و ئەستاتیكە. ئەتیك و ئەستاتیك بەو سیفەتەی فاكتەرە بنەڕەتیەكانی پێكهێنەری ئەو كلتوورەن كە ژیان دەئافرێنن، لە كەسایەتی ژنی ئازاد بەهێزترین نوێنەری خۆی دەدۆزێتەوە. بەراورد بە پیاو هەستی بەرپرسیارێتی ژن بەرامبەر بە ژیان مەزنترە. بەو سیفەتەی ئەتیك و ئەستاتیك دوو فاكتەری جوانكردن و ئازادكردنی ژیانن لەلایەن ژنەوە بابەتێكی ژیانیین. سەبارەت بە ماناداركردن و جوانكردنی ژیان لەسەر بنەمای بەها ئەتیكی و ئەستاتیكیەكانەوە ژن پێویستی بە راوەستەیەكی سروشتی هەیە. ئەتیک و ئەستاتیک پێوەرە بنەڕەتیەكانی ئازادكردن و جوانكردنی ژیان دەخەنە روو. لەمیانەی ئەتیک و ئەستاتیكەوە ئازادی بە پرەنسیپ و شێوە دەگات. بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدان و پێشكەوتنی شارستانی سروشتیبوونی ژن گۆڕانكاری بەسەر داهاتووە. زهنیەتی دەسەڵاتگەر- دەوڵەتیی و هەڵوێستە موڵكایەتیگەراكانی سروشتی ژنی چەواشە كردووە، ژیانی وەهمی و مۆدێلی نوێی جێگیر كردووەو لە بەهاكانی ئەتیك و ئەستاتیكی دوور خستۆتەوە. خەسڵەتە زایەندگەرێتیەکان جێگایان گرتۆتەوە. دووبارە گەڕانەوەی ژن بۆ سروشتی خۆی و گەیشتنی بە ناسنامە رەسەنەكەی خۆی تەنیا لەمیانەی رزگاربوون لە سەرجەم هەڵوێست و چەمكە موڵكگەرێتیەکانەوە فەراهەم دەبێت. ئەگەر ناموس وەك پرەنسیپی ژیان و خاڵە سەرەكیەكانی خۆڕاگری پێناسە بكەین، لە حاڵەتێكی وەهادا سەرەكیترین پرەنسیپی ئاكار پرەنسیپی ” ناموسمان ئازادیمانە “یە. بەو رادەیەی ژن گرنگی و بەها بەراستی و ناسنامەی خۆی بدات دەتوانێت لەو وابەستەییە رزگاری بێت و خۆشی بەهێزتر بكات. ئەو ژنەی لەسەر بنەمای ناسینی ناسنامە باشتر دەرك بە رۆڵ و ئەركی بەهاكانی ئەتیك و ئەستاتیك دەكات، سەرەتا تەبایی و هاوسەنگیەك لەگەڵ خۆی بەدەست دێنێت. لەسەر ئەو بنەمایەش زیاتر ناسینی جەستەی ژن كە لەسەر بنەمای هەڵوێستە زایەندگەرێتیەکان پێناسەكراوە، هەروەها شیكاركردنی هەڵوێستە رەگەزگەراییەكان لەمیانەی هەڵوێستێكی ریشەیی رەخنەگرانەوە و دەربازكردنیان ئەركی ژنۆلۆژییە. لەو چوارچێوەدا پێویستە دەستەواژەی جوانی دەرهەق بە ژن لە سەرجەم سیفەت و پێناسە زایەندگەریەكان پاك بكرێتەوە و سەرلەنوێ پێناسە بكرێتەوە. بەیەكگەیشتنی ناوەڕۆك و شێوە و هاتنە مەیدانی لەمیانەی هزر و گوتە و مامەڵەی جوانەوە گوزارشت لە گەورەترین تێكۆشان و بەدواداچوونی ژن لەپێناو حەقیقەت دەكات. فەلسەفەش سەرچاوەی هزرو بیركردنەوەی جوانە. فەلسەفە دەربڕی ئەو هەمووێتی و نەرمیەیە كە بەیەكەوەبوونی تەبا و هاوسەنگی ژیری سۆزداری و ژیری ئەنالیتیكی فەراهەم دەكات. لەلایەن ژنەوە فەلسەفە تەنیا خۆشەویستی مەعریفە نییە، بەڵكو لە هەمانكاتدا پێناسەكردنی وەك سەرچاوەی جوانی گرنگ و بایەخدارە. لە رۆژی ئەمڕۆمان وەبەرهێنەرەكانی پیشەسازی مۆدێل و ئاڵۆزیەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری جەستەی ژنیان وەك لاشەیەك لەت و پەت كردووەو نرخی تایبەتیان بۆ هەر بەش و ئۆرگانێكی داناوە. کرتە ڤیدیۆ، فیلم، تەلەفزیۆن و ریكلامەكان ئەنجامی بەكارهێنانی قێزەونانەی ژنە وەك كاڵایەك. بوارێكی دیكەی ئەو دۆخەی رەوا كردووە میدیای زایەندگەرە. لەمیانەی سەرجەم ئەو سیاسەتە رەگەزگەراییانەوە تەندروستی رۆحی و جەستەیی ژن خراپتر دەبێت و لاوازتر دەكرێت. ژنۆلۆژی بۆ ناو تەواوی ئەو كێشانە شۆڕ دەبێتەوەو لەسەر بنەمای تیۆری و رێكخستنە ئەتیكی و ئەستاتیكیەکانی ژنان هێزی چارەسەركردن دەئافرێنێت. بەو سیفەتەی ئەتیك ئەقڵی هاوبەش و ویژدانی كۆمەڵگایە، هەروەها ئەستاتیكیش رۆڵی جوانكردنی ژیان و گەڕاندنەوەی بۆ سروشتی خۆی دەبینێت یەكێك لەو بوارانە دەبێت كە ژنۆلۆژی پێیەوە سەرقاڵ دەبێت. پێویستە قاڵبوونەوە و دیدگا بنەڕەتیەكانی چۆنیەتی پێشخستن و چیەتی ژیانێكی باش، جوان و راست بێنینە ئاراوە. لەمیانەی مەعریفە و رێكخستنێكی بەهێزی ئەتیك و ئەستاتیك، كارو خەباتەكانی بونیادنانی تازەگەری دیموكراتی ناوەڕۆك و شێوەیەكی بەهێزتر بەدەست دێنێت.
ئابوری کردەیەکی دیموکراتیانەی کۆمەڵگە و پیشەی سروشتیی ژنە
ئابووری وەك بەشێكی سەرەكی ژنۆلۆژی تاوتوێ دەكرێت. ئابووری وەك چالاكی بنەڕەتی دیموكراتیانەی كۆمەڵگا بە پێشەنگایەتی ژن داهێنراوە و پێشخراوە. لەو سۆنگەوە ئابووری چالاكی و پیشەی سروشتی ژنە. لەبەرئەوەی كۆمەڵگابوون لەبنەڕەت دا لەمیانەی پەیوەندی نێوان دایك و منداڵ پێشدەكەوێت، هەم ئەو رۆڵە گشتییەی ژن لە ژیاندا بینیویەتی، هەم ئەو رەنجەی سەبارەت بە مناڵەكەی و كۆمەڵگابوون خەرجیكردووە گشتیان پێگەی ژنیان دەستنیشان كردووە. ژن وەك چالاكیەكی كۆمەڵایەتی پەرەی بە ئابوری دا. خودی كۆمەڵگاش لەسەر بەرهەم و پەیوەندییە مادی و مەعنەویەكان پەرەیسەندووە. واتە لەمیانەی رەنجەوە پەرەیسەندووە. رەنجی ژنیش لەوەدا جێپەنجەیەکی دیاری هەیە. خودی كۆمەڵگابوونیش گەورەترین رەنجە. لەهەمانكاتدا ئەو رەنجە بەهای خودی ژنیش دەخاتەروو. ئابووری كە چالاكیەكی كۆمەڵایەتییە و ژن پێشەنگایەتی دەكات، لەناو سیستەمی شارستانی كراوە بە ئامرازی بەدەستهێنانی قازانج و سەرمایە و خراوەتە ژێر چەپۆك و دەسەڵاتی زهنیەتی قۆرخكارەوە. ئەو ئابووریەی چالاكیەكی كۆمەڵایەتی بوو، لە هەمانكاتدا لە كارەكتەری بوارێكی دیموكراسی دوورخراوەتەوە و خراوەتە ژێر باڵادەستی هێزە قۆرخكارەكانەوە. ئیندوستریالیزم (پیشەسازیگەرێتی ) لەگەڵ مۆدێرنیتەی سەرمایەداری وەك پاوان و قۆرخكاریەك درێژە بە هەژموونگەری سەر كۆمەڵگا دەدات. كاریگەری دەكاتە سەر زۆربەی دیاردە و بونیادە كلتووری، زهنی، زمان و ئەتنیكەكان و كشتوكاڵی رووبەڕووی لەناوچوون كردۆتەوە كە بواری سەرەكی ژیانی كۆمەڵگاو سەرچاوەی خودبژێوییە. بەمجۆرەش پەیوەندی نێوان شار و لادێ پچڕێنراوە، دژی یەكتر بەكارهێنراون و ئابووریش كەوتۆتە نێوان بەرداشی قازانج- سەرمایەوە. لەرێگای بێكاری، برسێتی و هەژاریەوە كۆمەڵگا وابەستەی دەسەڵات كراوە. ئەو هەڵوێستەی رەنجی ژن لەناو ماڵ نابینێت، بە نەبووی دادەنێت و بە کەمی دەزانێت سەرچاوەی خۆی لە زهنیەتی سووخۆر، بازرگان و خۆسەپاندنەوە دێت. بەهۆی ئەو سیستەم و زهنیەتەوە ژن لە چالاكیە پیرۆزەكەی خۆی واتە لە ئابووری دوورخراوەتەوە و كراوە هێزی كاری هەرزان. لە بەرامبەر ئەو كێشانە ژنۆلۆژی پەرە بە تیۆریەكی نوێی رەنج- بەها دەدات کە رەنجی دایكایەتی ژن بەبنەما دەگرێت و هێزی بنەڕەتی بەڕێوەبردنی ئابوورییە. لەسەر ئەو بنەمایەش نەهێشتنی ئەو زایەندگەرێتیە كۆمەڵایەتیەی زهنیەتی باوكسالاری لەسەر رەنجی ژنەوە لەناو كۆمەڵگا ئافراندوویەتی و سەرلەنوێ پێشخستنی پشكداری، پەرەسەندن و رێكخستنێك لەسەر بنەمایەكی دیموكراتیانە یەكێكە لە راستییە سەرەكیەكانی تێكۆشان. لەمیانەی ئەو تێكۆشانەوە سەرجەم ئەو پەراوێزخستن، جیاواز پیشاندان و نامۆكردن و بێناوەڕۆككردنە كۆتایی پێدێت كە لەسەر رەگ و ریشەی رەنج پێشخراوە. سەرلەنوێ پیناسەكردنێكی راستی ئابوری لە تەوەرەی ژن، گەیاندنی بە رۆڵە راستەقینەكەی، رزگاركردنی لەدەست قۆرخكاریەكانی سووخۆر، بازرگان، دەوڵەت و سەرمایەداران و دراو، بە زانستیكردن و بەكارهێنانێكی بەهێزی پێشەنگایەتی ژن لە سەرەكیترین ئەركەكانی ژنۆلۆژییە. رێكخستەبوونێكی ئابوری خودبژێوانە پێگەیەکی گرنگی لە شكاندنی چەمكی چاوەڕوانیكردن لە دەوڵەت – دەسەڵات دەبینێت و بونیادێكی نوێی ئابوری و مەعریفەیەكی بەهێزی ئابوری دەستەبەر دەكات. لەو سۆنگەوە بەو رادەیەی ژنۆلۆژی هێزی شیكاركردنێكی راستی ئەو كێشانەی ئابورییە و دەیانخاتەروو، پێویستە دەربازكردنی ئەو كێشانە و ئافراندنی ئەلتەرناتیفەكانیشی لەخۆوە بگرێت.
ژنۆلۆژی زایەندێتی لەسەر بنەمای ئازادی پێناسە دەكاتەوە
بوارێكی دیكەی زانستی ژن بە بایەخەوە تاوتوێی دەكات دیموگرافیایە. روونكردنەوەو ئاشكراكردنی رەهەندە كۆمەڵایەتی- مێژووییە راستەكانی ئەو كێشەیەی لە رۆژی ئەمڕۆمان هەڕەشەیەكە بۆ سەر كۆمەڵگا و سروشت دەكەوێتە چوارچێوەی ژنۆلۆژیەوە. بواری زایەندی لەسەرووی ئەو بوارانەوە دێت كە چەوسانەوە سنوورنەناسەكەی سەر ژن پشتی پێدەبەستێت. كەچی لەو كۆمەڵگا سیاسی و ئەخلاقیەی كە لە دەوری ژن هۆنراوەتەوە كرداری زایەندی مرۆڤ لەمیانەی تابۆو رێسای كۆمەڵایەتی بەرفراوان بەستراوەتەوە، پیرۆزكراوەو كراوە بەکەلتور. لەبنەڕەتدا ئەوانە نەبن كۆمەڵگابوونیش پەرەناسەنێت. زایەندێتیەک بە ئامانجی زۆربوون لە ئارادایە. منداڵ خستنەوەو رەنج و هەوڵدان لەپێناوی هۆكاری سەرەكی مەحسوبیەتی منداڵە لەسەر دایك- ژن. خستنەوەو بەخێوكردن ئەو ناسنامەی بە ژن بەخشیوە. لەو سۆنگەوە رەمەكی زایەند لەسەرووی كۆنترین خووەکانەوە دێت و بووە بە پۆتانسێلی سەرلەنوێ زۆربوونی كۆمەڵگا. وەك بەڕێز ئۆجالانیش ئاماژەی پێكردووە بووە بە وەڵامێكی مردن و مەترسی لەناوچوونی رەچەلەك. زۆربوون و زیادبوونی مرۆڤ پێویستیەكی كۆمەڵایەتییە. كاتێك ئیرادەو مافی ئاخافتنی ژن بەبنەما بگیرێت ئەو پێویستییە لەسەر بنەمای سوودی كۆمەڵگا گەشەی كردووە. بەڵام لەناو ئەو بونیاد و زهنیەتە باوكسالاریانەی مافی ئاخافتن و ئیرادەی ژنی بە نەبوو داناوە ئەو بوارەی چەوسانەوەی هەرە زۆری ژنی بەخۆوە دیوە و سروشتی ژنی گۆڕیوە بواری زایەندییە. لەمیانەی سیستەمی دەسەڵاتی خۆسەپێنەرەوە زایەند كراوە بە بوارێكی دەسەڵات و باڵادەستی تەواو. لەو سۆنگەوە ئەو زایەندەی لە ئارادایە دەسەڵات و پیاوێتیەكی هەڵكشاو و هاربوە. پیاو كە خۆی بە خاوەنی ژن دادەنێت لە بواری زایەندیشدا خاوەن چەمكێكی قەبە و دڕندێتی دەسەڵاتە كە هەموو شتێك لەناودەبات. لەسەر ئەو بنەمایە هەڵوێستی پیاو لەبواری زایەندێتی دا، دەسەڵاتگەرایە. خاوەن هەڵوێستی نابەرپرسانەیە، خۆپەرست و خۆسەپێنەرە. زایەند و جەستەی ژن كراوە بە ئۆبژەیەك كە موڵكی خۆی نییە. لەو چوارچێوەیەشدا پێویستە ژنۆلۆژی زایەندێتی ژن تاوتوێ بكات ، پشت بە مەعریفەی خۆیی و متمانە بەخۆكردنەوە زایەند بناسێت و پێوانەكانی پەسەندكردن- رەدكردن سەرلەنوێ لەسەر بنەمای ئازادی پێناسە بكاتەوە.
رۆڵی ژنۆلۆژی لە گۆڕانکاری خێزان و کردنی بە فاکتەرێکی دیموکراتی
وەك پێویستیەكی کەلتوری خانەدانێتی هەڵوێستی سەرەكی پیاو بونیادی خێزانێكی فرە منداڵە. بنەماڵەگەرێتی و خێزانی فرەمنداڵ، لە بنەڕەتدا بەردی بناخەی ئایدیۆلۆژیای خانەدانێتییە. منداڵی زۆر لەناو بنەماڵەدا موڵكایەتی پیاو، لەناو كۆمەڵگاشدا موڵكایەتی دەوڵەت بەهێز دەكات. بەمجۆرەش ژن و منداڵ دەكرێت بە موڵكی پیاو، لەرێگای پیاویشەوە دەكرێت بە موڵكی دەوڵەت. لەسەر ئەو بنەمایەش نەك تەنیا هزرو هەستی ژن، بەڵكو جەستەكەشی دەكرێت بە ئامرازێكی چەوسانەوە. ئەو مایەپوچبوون و بنبەستبوونەی دامەزراوەی خێزان لەگەڵ بونیادە باوكسالاریەكەی دووچاری هاتووە سەرلەنوێ شیكاركردن و چارەسەركردنێكی بەهێز دەسەپێنێت. ناوكی خێزان و بنەماڵەی باوكسالاری كە سەرەتا پیرۆزكرابوو، لە رۆژی ئەمڕۆمان لەبواری ئابوری، کەلتوری و ئەخلاقیشەوە لەدۆخێكدا نییە توانای بەردەوامكردنی هەبێت. ئەو رۆڵەی ژنۆلۆژی لە گۆڕینی خێزان و كردنی بە فاكتەرێكی یەكسانیخوازو دیموكراسیخوازی تازەگەری دیموكراتیك و گەیشتنەوەی بە راستی خۆیدا دەیبینێت، دیاریكردنی چوارچێوە زانستی- ئەتیكیەكەی و رێگاو رێبازەكانێتی. سەرجەم ئەو سیاسەتە ستەمكاریانە لەبواری زایەندی دا ستەم و باڵادەستی پیاو بەهێزتر دەكات. لەپێناو بەردەوامی بایۆلۆژی و دەسەڵات و دەوڵەت ژن دەكرێت بە ئامێرو ئامرازی منداڵ خستنەوە. لەسەر ئەو بنەمایەش هەرەسهێنانی جەستەیی و رۆحی ژن لەناو شارستانی لەناویەكترو بەشێوەیەكی تێكەڵ روودەدات. ئەو كێشە جدیانەی ئەو هەڵوێستانە رێگای لەپێش دەكەنەوە تەنیا بە ژنەوە سنوردار نییە. ژمارەی رادەبەدەری دانیشتوان واتە كێشەی دیموگرافی كاریگەری دەكاتە سەر تەواوی سروشتی كۆمەڵگا و ژینگەی دەوروبەر. كێشەی دیموگرافی كە لەگەڵ قووڵبونەوەی قەیرانی ئیكۆلۆژی ناو سیستەمی سەرمایەداری بەكاریگەرتر بووە وەك سەرجەم زانستە كۆمەڵایەتیەكان یەكێك لە رۆژەڤە سەرەكیەكانی زانستی ژنیشە. بەدرێژایی مێژووی مۆدێرنیتە و شارستانی، رەمەكی خۆڕسكانە وەك سەرەتاییترین رێبازی درێژەپێدانی رەچەلەك پەرەیسەندووە. ئەو راستیانەی ژنۆلۆژی ئاشكرایان بكات پۆتانسێلی بەركەمالتری بەردەوامكردنی ژیان و بوونە كۆمەڵایەتیەكان و ئاستی سیاسی و ئەخلاقی كۆمەڵگا دێنێتە ئاراوە. لەو بوارەدا کەلتوری دیموكراتی پێویستی بە گۆڕانكاریەكی بەرفراوان هەیە. ژن كە لە بەرامبەر كۆمەڵگا و سروشت خاوەن هەستێكی مەزنی بەرپرسیارێتییە، چارەسەركردنی ئەو كێشە دیموگرافیەی هەڕەشە لە كۆمەڵگا و سروشت دەكات لە بەرپرسیارێتییە سەرەكیەكانێتی. ژنۆلۆژی ئەوەی وەك ئامانجێكی خۆی دەستنیشان كردووە، لە ژن دا بونیادی باو تێپەڕدەکات و دەرفەتی بۆ دەرەخسێنێت تا بە ئیرادەو فیكری ئازادانەی خۆی بەشداری لە گشت بوارەكانی ژیان بكات. لەمیانەی ئەو بونیادە ئازاد و دیموكراسیخوازانەی لەسەر بنەمای مافی گوتە و ئیرادەی ژن لەو بوارەدا پێشدەخرێت بونیادی چارەسەری و ئەلتەرناتیف دێتە ئاراوە، لەناو سیستەمی كۆنفیدرالی دیموكراتیانەشدا ژن بەشێوەیەكی بەهێزتر دەبێتە خاوەنی ئەو مافە. سەبارەت بە مافی گوتە و ئیرادەی ئازاد ژنۆلۆژی رۆڵێكی گرنگ لە بەدەستهێنانی مەعریفەی سیاسی و ئەخلاقی دەبینێت.
ژنۆلۆژی کێشەی ئازادی ژن لە بۆ ڕیشە مێژووییەکەی دا دەکۆڵێتەوە
ژنۆلۆژی ناچارە کە سەروکاری لەگەڵ مێژووناسیش هەبێت. گەڕاندنەوەی كێشەی ئازادی ژن بۆ ریشە مێژووییەكەی هێزی چارەسەركردنی زیاد دەكات. وەك چۆن رووداوەكان دابڕاو لە زهنیەت روویاننەداوە، ئەنجامەكانیشی تەنیا بەو قۆناخانەوە سنوردار نەبوون. بەو سیفەتەی دەوڵەت دەسەڵاتی دامەزراوەبووە، بەهەرحاڵ پێویستە لەناو هەمووێتی و یەكپارچەیی مێژوودا تاوتوێ بكرێت تا راستیەكەی ئاشكرا بێت. بە مردوو دانانی مێژوو هەڵوێستی زهنیەتی دەسەڵاتگەرایە كە دەیەوێت كێشەكان بشارێتەوە. دەسەڵاتگەرێتی زانست نەخۆشی زانستە كۆمەڵایەتیەكانیشە. لەهەمانكاتدا پێویستە ژنۆلۆژی ببێتە بەهێزترین رەخنەگری ئەو دۆخە و خەباتی دەستنیشانكردنی راستەكە. لەمیانەی ئەو راستیەوە بە ئامانجی پێناسەكردنێكی راست بۆ كۆمەڵگا كۆنەكان، هەم سەبارەت بە تێگەیشتنی فاكتەرە سەرەكیەكانی گەشەكردنی كۆمەڵایەتی لەمیانەی ئەنترۆپۆلۆژی کەلتوریەوە پەیوەندیكردن بە ئەنترۆپۆلۆژیەوە بۆ ژنۆلۆژی پێویستیەكە. كاتێك ئەو كارە ئەنجامدەدات دابڕانەكەی نێوان خودی زانستە كۆمەڵایەتیەكان بەلاوە دەنێت و یەكێتی و یەكپارچەیی بوارەكە دەستەبەر دەكات و دەبێت بە سەرەكیترین خەباتی ناسینی هەموو لایەنەكانی راستی مرۆڤ و كۆمەڵگا. لەو سۆنگەوە دەركەوتنی دسپلینێكی مەعریفی پشتبەستوو بەو چەمكە رێگا لەپێش دەربازكردنی بنبەستبوونەكەی ئێستای زانستی كۆمەڵایەتی دەكاتەوە. لەو چوارچێوەیەشدا ژنۆلۆژی تەنیا تایبەت بە ژن نیە، بەڵكو لەمیانەی گەیشتنی روانگەی تەوەرەی ژن بەبنەمایەكی زانستی، ئەوا بە خەسڵەت و كارەكتەرێك دەگات كە سەرجەم كێشەكانی كۆمەڵگا و مانای ژیان بگرێتەوە.
ژنۆلۆژی پەیوەندیەكی بنەڕەتی لەگەڵ ئیكۆلۆژی هەیە
لەگەڵ دوورخستنەوەی سروشت لە ژیان و ئازادی ژن، ئیتر بوارێكە كە لە مرۆڤ دوورخراوەتەوە و کۆنترۆڵ و جڵەوکراوە.. لەبەرئەوەی دابڕان لەو سروشتەی خۆشی بەشێكی پێكدێنێت، تا رادەیەكی زۆر مرۆڤی بێ پێناسە کردووە، هەربۆیە لەخۆشی نامۆی کردووە. زهنیەتی مرۆڤ و شێوازی ژیانی زۆر دووری هاوكێشەی گەردوون- مرۆڤە. بێبەشبوون لە تێگەیشتنێكی بەمجۆرە هۆكاری بنەڕەتی نامۆبوونی زیاترو ئاراستەگرتنە بۆ تێكدانی سروشت. بێگومان لەدەستدانی دەرككردن، هەر لەخۆوە رووینەداوە. ئاماژەی “ژن وەك سروشتە” لەلایەن زهنیەتی دەسەڵاتگەرا و دامەزراوەکەی هەڵوێستێكی دەستبەسەرداگرتنی هەردوو بوارەكە رادەگەیەنێت و روونی دەكاتەوە. چی لە بەرامبەر سروشت بكات هەمان شت بەرامبەر ژنیش ئەنجامدەدات، پێچەوانەكەشی راستە. كەواتە ئەگەر نامۆبوونی مرۆڤ بەرهەمی لادان و گومڕاییە، پێویستە ژنۆلۆژی رایەڵەی ژن- سروشت، مرۆڤ- سروشت بە گوزارشتە راستەقینەكەیەوە بخاتە روو. لەو مانایەدا ژنۆلۆژی پەیوەندیەكی بنەڕەتی لەگەڵ ئیكۆلۆژی دەبێت، لەمیانەی هەستیاربوون و تەنانەت كاری هاوبەشیش لەگەڵ ئەو بوارەدا بوارە هۆگرەكەی خۆی رێكدەخات. دەشێت كێشەی ئازادی لەجیاتی تێڕوانینی دەسەڵات لە میانەی تێڕولنینی ئازادی و لەسەر بنەمای سەرلەنوێ تاوتوێكردنی دیالیكتیكی ژن – سروشت چارەسەری بدۆزێتەوە. شتگەلێكی زۆر هەیە كە سەبارەت بەو بابەتە بگوترێت و هەڵبەتە بەهۆی توانستەكەیەوە ژنۆلۆژی بەشێوەیەكی قووڵتر نزیكی ئەوانە دەبێتەوە.
ژنۆلۆژی زانستی سیاسیش نوێ دەکاتەوە
زانستی سیاسەتیش كە لقێكی دیكەی زانستی كۆمەڵایەتییە بەبێ رەزامەندی كۆمەڵگاو ژیان وەك لقێك رێكخراوە كە لە سەرخان دەكۆڵێتەوە. لەكاتێكدا دەوڵەتەكان و پەیوەندی نێوان دامودەزگاكان وەك سیاسەت هەڵدەسەنگێنێت، پێناسەی كۆمەڵگای سڤیل و شێوەی سیاسەتكردنیش وەك ژێرخان تاوتوێ دەكات كە لە راستیدا مەشروعیەت بۆ دەوڵەت بەدەست دێنێت. ئەو زانستە سیاسیەی سیاسەت وەك هێزی ئەقڵ و ئیرادەی هاوبەشی كۆمەڵگا ناخاتە تەوەری خۆیەوە، زۆر دووری ئیرادەی كۆمەڵی مەدەنی كەینونەی ژنە. لەو سۆنگەوە لێكۆڵینەوەی ژن، كۆمەڵگاو ژیان، وەك ئیرادە ناسینی ئەو راستیەی پشت بە زانیاری و مەعریفەی راستەوە هاتۆتە ئاراوە، ئەو نوێبوونەوەیەیە كە ژنۆلۆژی بۆ زانستی سیاسەتی دێنێت. ژنۆلۆژی كە راستی كۆمەڵگای كردووە بە تەوەرەی خۆی ئامانجی رزگاركردنی سیاسەتە لە مەیدانی تەراتێنكردنی دەسەڵات. لەو سۆنگەیەوە لە بەرامبەر زانستی سیاسەت دا ژنۆلۆژی خاوەن رۆڵێكی رەخنەگرانە و راستكەرەوەیە.
گەردوونیبوونی خێرای تێكۆشانی ئازادی ژن گرێدراوی پێشكەوتنی بەربڵاوی ژنۆلۆژییە وەك موڵكی كۆمەڵگاكان. لەو سۆنگەیەوە سەدەی 21 بژاری زیاترە کە ببێتە سەدەی ژن. هەربۆیە لەو خاڵەدا ژنبوون بوێری دەبەخشێت و خرۆشێنەرە. تێكۆشانی ئازادیخوازی ژنان لەمیانەی قۆناخە نوێیەكەیەوە واتە لە رێگای ژنۆلۆژیەوە بە سنورێكی بەرفراوانتر گەیشتووە. لەسەر بنەمای ئەو بەرپرسیارێتی و مەعریفەشەوە، لەمیانەی مانای ژنبوونمانەوە پەرەپێدانی كار و خەباتی ژنۆلۆژی یەكێك لە سەرەكیترین بەرپرسیارێتی ژنانە لەسەرووی هەمووشیانەوە ژنانی كورد. هەر لەسەر بنەمای ئەو مەعریفە و بەرپرسیارێتیەشەوە بە هەوڵ، دڵخۆشی و خرۆشانێكی مەزنەوە پێشوازی لە ژنۆلۆژی دەكەین كە شوێنی بەیەكگەیشتنی بەها هاوبەشەكانی ژنانە و لەمیانەی مەعریفەی ئازادیەوە مانادار بووەو لە پێشكەوتندایە.
